Një poezi që tejkalon kufijtë e kohës- nga Piotr Florczyk

Një poezi që tejkalon kufijtë e kohës

Nga Piotr Florczyk

Eseja i kushtohet librit poetik të Moikom Zeqos, “Unë nuk i besoj fantazmat” përkthyer anglisht nga poeti i njohur amerikan Wayne Miller. Shkrimi është pjesë e tri eseve “për njohjen e Europës tjetër” ku Piotr Florczyk synon të analizojë poezinë e poetëve që kanë jetuar në diktaturat komuniste të Europës Lindore. Rastet e tjera të marra në analizë i takojnë poetes nga Bjellorusia, Valzhyna Mort dhe poetit polak, Tomascz Rozycki

“Për shumë amerikanё ideja e Europës Lindore rrallёherё zgjatet pёrtej disa stereotipave pёrkatёs tё njё rajoni, qё duket sikur mbart jo vetëm njё pakuptueshmëri historike, por edhe me trazira tё shpeshta politike; megjithatë gjithnjë si njё rajon me gjurmё kulturore tё njëjta.

Janё ato, jo ne ose ato që themi ne. Por si mundemi ne t’i kuptojmë ata njerёz qё shkurtojnё zanoret, qё pinё shumё vodka ose raki kumbulle, apo qё kanё jetuar me vite nёn Perden e Hekurt Komuniste? Milosz ёshtё ai qё vuri nё dukje faktin qё askush nuk ka mundёsi tё zgjedhё vendin e tij të lindjes dhe pёrgjigjja ndaj fatit tё secilit ёshtё njё veprim natyral dhe i domosdoshёm. Kontributi i madh i Milosz-it tregon qartё mundimin e njё njeriu qё përpiqet tё sqarojё kohёn e zhurmshme nё tё cilёn ai vetё jetoi. Ai ishte nё dijeni tё rreziqeve qё prisnin artistёt, tё cilёt adresonin moralin apo flisnin pёr çёshtje ekzistenciale pёrbrenda kufijve pa ajёr tё qeverive nazelie dhe represive. Ashtu si poezitё e Milosz-it, edhe veprat e shkrimtarёve si: Ahkmatova, Herbert, Holub, Venclova, Popa, Celan, Brodsky, Kocbek dhe Szymborska, janё tё ndёrtuara mbi trauma njerёzore dhe çmenduri, mbi njё hi tё lёvizur nga kundёrshtimi i heshtjes sё poetёve. Pavarёsisht se sa tё suksesshёm mund tё ishin poetёt, gjithsesi, pёrdorimi i artit tё tyre nё shpalosjen e zemrave, mendjeve dhe dёshirave tё shtypёsve dhe tё tё shtypurve, ёshtё paksa e vёshtirё qё nëpёrmjet tyre tё shihen shtetet ose popujt e Europёs Lindore, si diçka ndryshe nga heronjtё, ose si nё shumё raste si viktima tё fatit tё tyre tragjik.

Gjithashtu, nuk ёshtё aspak e çuditshme qё disa amerikanё apo europiano-perëndimorё kanё hequr dorё nga pёrpjekjet pёr tё kuptuar Europёn Lindore, dhe ata pёrdorin termin ballkanizim nё rastet kur njё pjesë e jetёs sё tyre private pёson fragmentime masive, ndonёse pёrjashtojnё pastrimin e gjakshёm etnik tё Jugosllavisё. Por, a ёshtё e drejtё t’u vëmё faj poetёve, qё i janё pёrgjigjur kohёs sё tyre dhe, qё nё mёnyrë indirekte kanё influencuar kaq shumё qё ne tё kuptojmё kulturёn e tyre? Pa dyshim, sepse pa kontributin e tyre, ne do tё dinim akoma mё pak nё lidhje me ato kohё, dhe për atё qё mund tё mёsojmё nga to. Kriticizmi kryesor mbi gjeneratёn e vjetёr tё poetёve tё Europёs Lindore vinte nga brendёsia e kulturave tё tyre respektive. Gjenerata e re e poetёve, tё shtuar nga revolucionet e viteve 1989-1992, refuzoi me vrull poetikёn e frikёsuar historike dhe filozofike tё tё parëve tё tyre dhe mbёshteti njё poetikё kuotidiane dhe me nivel bisedimi, gjё qё i jepte vlera individit. Pa dyshim, njё ndryshim estetik i tillё nuk ёshtё njё gjё e re; çdo gjeneratё e re lufton pёr deklasimin e paraardhёsve tё vet. Poetёt e rinj, pjesa mё e madhe e tё cilёve e lindur nё vitet ‘60, pёr shkak tё ndryshimeve politike dhe sociale pas rёnies sё komunizmit dhe pёr pasojё tё ardhjes sё republikanizmit politik dhe tё ekomonisё sё tregut, pёrfaqёsuan mё shumё se sa njё ndryshim tё thjeshtё ciklik tё gjeneratave. Nё Poloni, pёr shembull, media dhe kritikёt u dhanё shumё peshё poetёve tё rinj (pavarёsisht se tullumbacja e euforisё sё atёhershme tashmë ёshtё shfryrё), ndonëse shumё prej tyre argumentuan qё poezia e re, nё krahasim me atë qё zëvendësoi, ka mungesё si në intelekt ashtu edhe në vlerë mesianike. Të tjerё besonin që poetët e rinj e çliruan artin e tyre nga një pengesё e madhe. Pa dyshim që e vërteta gjendet diku në mes, siç ёshtё edhe rasti me tre poetёt qё do tё diskutohen kёtu. Po ravizoj shkurtimisht disa shënime kritike për vëllimin poetik “Nuk u besoj fantazmave” të Moikom Zeqos, botuar në SHBA. Libri, përkthyer nga Wayne Miller, që është vetë një poet i talentuar, ka 160 faqe dhe kushton 21.95 dollarë. Në rastin e poetit shqiptar, Moikom Zeqo, kërkimi është shprehur figurativisht, sidoqoftë zanafilla gjendet në realen. Përdorimi i metaforës nga Zeqo është mburojë ndaj shtypjes së komunizmit dhe elitës diktatoriale. Pavarësisht se kjo mund të tingëllojë si shmangie, sidomos për ata që kanë lexuar shkrimet e Wayne Miller mbi historinë kulturore të Shqipërisë dhe situatën politike, vendimi i poetit për të shmangur pasqyrimin real të vendit të tij, duhet të shihet me këtë sy. Të gjithë të ashtuquajturit vendet e Europës Lindore kanë kaluar periudhën artistike ku realizmi socialist shihej si drejtimi estetik sundues dhe mënyra e dëshiruar e shprehjes artistike. Çdo devijim nga vija zyrtare vijohej nga censurimi ose dënim më i rëndë. Arti në vetvete ishte ndarë ndërmjet artistëve zyrtarë dhe disidentëve.
Herë pas here këta dy grupe përplaseshin me njëri-tjetrin, sidoqoftë situata të tilla nuk zgjatnin aq sa të kishin ndonjë ndikim në ideologjinë kombëtare. Ishte gjatë një momenti të tillë kur Zeqo filloi të shkruante “Meduzën”, një përmbledhje me njëqind e pesëdhjetë e dy poezi, që doli nga shtypi nga mesi i viteve 1990. Vëllimi "Nuk u besoj fantazmave" përmbledh gjashtëdhjetë e shtatë poezitë më "të mirat dhe të përkthyeshmet" të krijimtarisë poetike të autorit ndërmjet viteve 1971-‘74. Miller i ka organizuar poezitë kronologjikisht, ku çdo vit përbën një seksion me shpresën që çdo poezi e zgjedhur të krijojë një atmosferë dialogu me përzgjedhjet e tjera. Përgjithësisht kjo atmosferë është e dukshme, sidoqoftë pyetja se si duhet lexuar një libër i tillë të ngacmon vazhdimisht, dhe fakti që poezitë janë shkruar rreth 30 vjet më parë e bën përgjigjen akoma më të vështirë. Shpesh lexojmë libra të përkthyer për të zbuluar kultura të tjera, shpeshherë duke shpresuar që rezultati do pasurojë kulturat tona. Por në ketë rast, Miller, një poet vërtet i shkëlqyer, na fton të hedhim një hap drejt së kaluarës. Disa nga lexuesit nuk do ta marrin mundimin, sidomos kur parathënia na bën të ditur se koleksioni origjinal "ishte tepër problematik, krijonte vështirësi në botim dhe përfaqëson atë krijimtari që poeti vetë e cilëson si fillimet e punës së tij serioze". A janë këto arsye bindëse për të lexuar këtë libër? Jo. Këto janë arsye bindëse vetëm për ata të cilët janë krejtësisht të interesuar të ballafaqojnë jetët njerëzore me politikën dhe historinë. Fatmirësisht, arti i bukur nuk njeh kufij kohe dhe ky vëllim i tejkalon kufijtë e kohës. Poema, titullin e së cilës mban edhe libri, "Nuk u besoj fantazmave" e cila ndeshet herët në koleksion, kontraston realen me fantazmogoriken. Në strofën e parë, lexojmë që "Mërzitja më krijon shpesh fantazma të çuditshme,/ si mjegulla të bardha ku lëkunden pallatet,/ çlirohet çdo gjë nga stabiliteti-ligj./ Ku shkon koreografia e lashtë e fantazmave?/ Shi në Europë./ Dekore horizontesh/ hapen e mbyllen për tragjeditë e kohës/ Romeot e Zhuljetat tani s’dashurohen,/ nën statujën e Shekspirit drogohen!... Shpesh ngrihem natën dhe jam i pagjumë,/ por dijeni se somnambul nuk jam,/ zgjas duart e mia si dy rrugë/ ku gjaku shkon e vjen si me urban”. Gjendja shpirtërore duket qartë që është e lodhur dhe melankolike. Është tunduese ideja për ta klasifikuar këtë poezi si një tjetër shembull të poezisë së një dëshmie të shkruar nga një folës i përndjekur nga një qeveri represive. Por poeti e çarmatos këtë supozim nëpërmjet kthimit të së brendshmes. Atmosfera është e lodhur dhe melankolike. Është tunduese ta klasifikosh këtë krijim si një poezi e një dëshmitari okular i cili i kundërvihet sistemit shtypës, por poeti e mënjanon këtë presupozim duke u kthyer në vetvete - "Shpesh ngrihem natën/..." - pra duke përbrendësuar efektet që klima politike ka pasur për trupin dhe mendjen e tij: "I zgjas krahët si dy rrugë/...". Ai "i beson jetës, gjithçka që do," pa pasur mundësinë të ecë përpara, sepse "Është më e vështirë të ikësh/.…" Për folësin nuk ka shpëtim, por paradoksalisht, mërzia gërryese dhe parashikueshmëria mbytëse janë burimet e forcës dhe përshtatmërisë prej meduze. Çka e bën këtë koleksion të fuqishëm është refuzimi i përdorimit të një gjuhe të thjeshtë e të drejtpërdrejtë. Për shembull, poezia "Shqetësim" është një shembull i kundërt. Hyrja , "Kur shkruaj poezi/..../ të gjej veten" për të shtuar, "Po kërkoj/.../shpejt apo lehtë…" Mos ndoshta poeti ka mall për fjalën e thjeshtë, pa zbukurime, por nuk mundet ta gjejë, sepse ky lloj ligjërimi është karakteristikë e gjuhës së Partisë? Zëri i shumë prej poemave, faktikisht kumbon me një dëshirë për fjalën e lirë pa zbukurime. Ai gjithashtu e kupton që e bukura gjendet në shtresat e detajuara dhe alegoritë, e jo në shqiptimet e cekëta të propagandës. Vërtet, karakteret dhe simbolet e parapëlqyera të Zeqos janë Hëna, yjet dhe kuajt. Në poemën, "Për të arritur, “poezi shumë e bukur që gjendet në seksionin e tretë të librit, zëri thotë, "Kali i trupit tim/..../vetëm, krifa i lulëzon," një pasazh që tregon përsëri konfliktin midis progresit fizik dhe ngritjes personale. Sidoqoftë ndihet progresi në të dyja rastet; "Shaloje kalin -" thotë zëri, "E imagjinoj fundin,/"Mos vallë zëri po bëhet gati të ballafaqohet me fundin e jetës? Fundin e shtypjes?
Poeti, në mënyrë të guximshme sugjeron që njeriu mund të luftojë njëkohësisht kohën, armikun e përjetshëm, dhe diçka më abstrakte -për shembull, shtypjen e lirisë së fjalës -- dhe këtë e arrin duke u futur thellë në vetvete që mesazhi të hedhë rrënjë e të ushqehet në thellësitë e shpirti. Ky lloj vetekzaminimi e bën më të thjeshtë për të kuptuar pse poeti nuk beson në fantazma - por a nuk është Zeqo, ose zëri, që na paraqitet vetë si fantazmë? Për diktatorët paranojakë që drejtojnë kombin e tij - Shqipëria e vogël dhe e varfër ka një nga sistemet më të mëdha të bunkerëve në botë - Zeqo është fantazmë. Për ta, ekzistenca e tij bëhet e dukshme vetëm kur ai shkruan diçka që bie ndesh me idetë e tyre. Duke u futur në vetvete, Zeqo ruan atë çka është. Poezia "Mundohem të udhëtoj," në seksionin e fundit të librit, nxjerr në pah këtë çështje: “Bëj të udhëtoj te ty - nuk mundem\Jam njeriu i përrallës në Jug\Nga mesi e poshtë në gur\Vetëtimën e ëndrrës e kthej në lumë\Ndërtoj urë të re në kujtesë\Shkoj të varrosem, por s’vdes\Bëj të udhëtoj te ty - nuk mundem\Erën e prek si monument\Për emrin e harruar, që dhemb\Bëj të udhëtoj te ty - nuk mundem\Metagorat-opinga shekujt i kanë\Qenkam te ty edhe kur s’jam!\
Në një mënyrë, heroi lirik në këtë poezi është i gjallë; pavarësisht se mëton të mos jetë i pranishëm, poezia nxjerr në pah qenien e tij. Ndoshta objekti i poezisë është vetë heroi lirik. Tashmë që nuk mban më barrën e rëndë të jetesës në një shtet shtypës, ai lëkundet në ajër midis realitetit dhe ëndrrës.
Pikërisht, motivi i udhëtimit është thelbi i poezisë, qëllimi i autorit, dhe pjesës më të madhe të poezisë europiano-lindore. Në sens fizik apo metaforik, Zeqo eksploron mundësitë që i ofron gjuha, e cila ashtu si ne, largohet dhe rishfaqet më kompetente, për t'u dhënë zgjidhje pyetjeve themelore të kohës”.

Përktheu dhe përgatiti Gjergj Dollani

Shkrimi është botuar në revistën e specializuar letrare “WEST BRANCH” të Universitetit të Pensilvanisë